FİLOZOF XANÎ'NİN TASARIMI
Filozof Xanî'nin tasarımının temel yapı taşları ikidir.
İLKİ HUKUKLU BİR OTORİTE
İKİNCİSİ İSE HÜRRİYETÇİ VE DOMOKRATİK BİR DEVLET
Süt vermeyen ana analık yapabilir mi?
Hukuk devleti olmasa toplum bereketi, zenginlik ve adaletle dağıtılabilir mi? Sosyal adaletli olabilir mi? Özverili, samimi, duygulu, doğal ve şefkatli bir canlı ana bünyesi ve ortamı olmazsa bu söylenenler oluşur mu? Onun için Xanî, hukuku ve hürriyeti, iki nazlı ceylanla simgelenmiştir. Bu simgeleri tasarımda yerli yerinde birim ölçekli olarak koymadan evvel, bir çok şiirinde işleyip durmuş.
Filozof Xanî insan evrelerinin üç safhasını çok önemser. Bunları çocukluk safhasıyla başlayana öğrenim safhası, gençlik safhası (bilim olarak iradesine işlenen pratik yapma alışkanlığını kazanması) ve olgunluk safhası (ürün verme pratik meyve verme evresi) bu evrelerinin tekrarlanması üç kuşak zaman eder.
sosyal bilimin doğrudan yerleşmesi için üç kuşak zamana ihtiyaç ardır. Tezi bu gün sosyologların sık sık tekrar ettikleri bir saptamadır. Bunu ilk düşünen; ve düşüncesini pratiği ile belgeleyen Filozof Xanî'dir.
Birinci evre için Nubara Piçukun
İkinci evre için Egideya imane
Üçüncü evre için Mem û Zin
Bu tasarım insanlık sosyal bilimde bir ilkdir. Bir keşiftir.
İnsan kimliğinin ilki çocuk kimliği hür- kırmızı ise, en son makam Bilimsel Kimlik beyaz olarak nitelendirilmiştir.
Dahi tasarımcı Xanî tasarladığı ulus toplum düzenin temel dinamiğinin bilim olduğu ön şart olarak koymuştur. Bunun için çağın bilim lisanının öğrenilmesi ikici şart olarak öne sürüyor. Üçüncü ve vazgeçilmez şartta ana lisandır. Bilim kaynağı olan lisanı ananın açtığı zihin kutusuna o kavramlara yerleştirmesidir.
Filozof Xanî üç asır önce şöyle der birey olsun toplum olsun önce kendisini bilmelidir kendisi ile barışık olmalıdır. Dil, din ve gelenekler kültür hazinesini geliştirecek güneşi ve bilimi özümsemelidir. Bireyden başlayıp uluş kimliğine varış sırrı budur.
Bu konu günümüzde halen geçerliliğini korumaktadır.
Xanî Mezhep bağnazına paydos demiş ve BİLİMSEL KİMLİĞE, hür düşünce ve inanca kıymet vermiştir. Musa'yı örnek almak şiirinde kilisede İsa'yı, görmek ifadeleri ile laik felsefenin lüzumuna varmak değil midir?
Kilise kapısında gördüğüm ruhlarında ki İsa'yı
Renk değiştirip fidan gibi çekildi arşı alayı
Ben tek varlık dedim.
Saki kadeh uzatıp keskin mey içirdi.
Cevdet Baycan Yazıyor .
Kaynak: H.Mem Xan'in tasarımı kitabından
